آموزش مجازی با طعم انزوا

ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ، آﻣﻮزش ﻏﯿﺮﺣﻀﻮری ﯾﺎ آموزش ﻣﺠﺎزی از روش‌های نوین آموزشی در دهه‌های اخیر است که صورت میان‌رشته‌ای دارد و از به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش حاصل می‌گردد. این شیوه‌ی آموزشی در قالب‌های آموزش همزمان (Synchronous) و غیرهمزمان (Asynchronous) ارائه می‌شود.

در آموزش مجازی همزمان، فرایند یاددهی ــ یادگیری به‌صورت زنده، درلحظه و به‌وسیله‌ی ابزارهایی مانند تالارهای گفت‌وگو، ویدئوکنفرانس، کنفرانس شنیداری و... محقق می‌گردد. درحالی‌که در آموزش غیرهمزمان، محتوای آموزشی از پیش تهیه شده است و برای استفاده‌ی فراگیر در زمان و مکان مورد نظر او، در اختیارش قرار می‌گیرد.

آموزش مجازی نیز مانند هر روش آموزشی دیگری، دارای مزایا و معایبی است. از مزایای کاربرد این روش می‌توان به امکان اﺳﺘﻔﺎده‌ی ﻣﺠﺪد از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد، انعطاف زمانی و مکانی، امکان استمرار برنامه‌ها در شرایط بحرانی و... اشاره کرد؛ اما در کنار این امتیازات، اشکالاتی نیز بر آموزش مجازی وارد است که درصورت نپرداختن به آن‌ها کاهش اثربخشی این شیوه‌ی آموزشی، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. برخی از اشکالات به این شرح است:

1.  ﺿﻌﻒ در رﺻﺪ ﺣﻀﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣؤﺛﺮ فراگیران درﺣﯿﻦ ﺑﺮﮔﺰاری ﮐﻼس ﻣﺠﺎزی
2.  دﺷﻮاری در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﺟﻠﺐ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد
3. منزوی‌شدن ﺑﺮﺧﯽ از فراگیران ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻌﺎﻣﻞ آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮین
4. مشکلات مربوط به ارائه‌ی بازخورد
5. ﺿﻌﻒ در اﻣﮑﺎن آﻣﻮزش ﭼﻬﺮهﺑﻪﭼﻬﺮه در ﮐﻼسﻫﺎی ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ

با اندکی دقت پیرامون موارد مطرح‌شده متوجه خواهیم شد تقریباً بیشتر اشکالات ذکرشده در رابطه با آموزش مجازی، حول محور تعامل و ارتباط طرفین در فرایند یادگیری است. به‌بیان‌دیگر، در آموزش مجازی امکان ارائه و دریافت بازخورد، تعامل با سایرین، انتقال اجزای غیرکلامی ارتباطی مانند زبان بدن و... کمتر از آموزش حضوری فراهم است و این امور به سهم خود می‌توانند علاوه بر تحت‌تأثیر قرار‌دادن جریان آموزش، در ﭘﺮورشِ ﺑُﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ارﺗﺒﺎط ﻣؤﺛﺮ  فراگیران، اختلال ایجاد کنند.

[caption id="attachment_5841" align="aligncenter" width="626"] بیشتر اشکالات ذکرشده در رابطه با آموزش مجازی، حول محور تعامل و ارتباط طرفین در فرایند یادگیری است.[/caption]

ازسوی دیگر نمی‌توان آموزش مجازی را چه در وضعیت عادی و چه در وضعیت بحرانی و اضطراری تعطیل کرد؛ زیرا در شرایط معمول، شیوه‌ی آموزش ترکیبی (حضوری + مجازی) موجب تعمیق یادگیریِ فراگیر است و در شرایط بحرانی (مانند شیوع بیماری کووید 19) نیز اجتناب از آموزش مجازی به‌معنای تعطیلی کامل فرایند آموزش خواهد بود. بنابراین ضروری است تدابیری اندیشیده شود تا علاوه بر تداوم جریان یاددهی ــ یادگیری از طریق آموزش مجازی، با ارائه و کاربستن راهبردهای اثربخش و کاربردی در راستای رفع اشکالات آموزش مجازی گام برداریم. گفتنی است بیشتر این اشکالات، مربوط به تعامل و ارتباط میان مشارکت‌کنندگان است.

از میان انواع تعامل‌های ذکرشده در فضای آموزشی، آنچه حین آموزش مجازی بیش از همه در معرض تهدید قرار می‌گیرد، یکی تعامل فراگیر ــ مربی و دیگری تعامل فراگیر ــ فراگیر می‌باشد، به گونه‌ای که عدم حضور اجتماعی و تعامل ضعیف فراگیران با مربی یا همکلاسی‌های خود، یکی از چالش‌های بزرگ یادگیرندگان مجازی است.

به‌طور کلی تعامل فراگیر ــ مربی ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد انگیزه، زمینه و گفت‌وگو میان ﻣﻌﻠﻢ و شاﮔﺮد میﺷﻮد. تحقیقات نیز نشان می‌دهند عدم تعامل فیزیکی (ارتباط چشمی با الگوهای اجتماعی ارتباط) می‌تواند موجب کاهش مسئولیت‌پذیری معلم به امر آموزش شود.

ازطرف دیگر، نبود تعامل چشمی باعث ایجاد اضطراب امتحان می‌شود؛ زیرا از طریق مشاهده‌ی حرکات و حالات بدن و چهره‌ی مربی است که می‌توان به اهمیت برخی مطالب برای امتحان از نظر ایشان پی برد؛ اما درصورت عدم تعامل، این امکان فراهم نخواهد شد.

در کنار این تعامل، تعامل فراگیر ــ فراگیر مطرح می‌شود. ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮاگیران در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕر، به دلایل متعدد روان‌شناسی، سبب اﻳﺠﺎد ﻋﻼﻗﻪ و انگیزه خواهد شد. هم‌چنین با فقدان این نوع تعامل، امکان شناخت صحیح از افراد و موقعیت‌ها نیز از بین خواهد رفت. به این ترتیب برای ساماندهی به کلاس‌های آموزش مجازی، یکی از اولین و مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی معلمان، ایجاد حضور اجتماعی و امکان تعامل مؤثر خواهد بود.

بیشتر بخوانید: چگونه آموزش مجازی، یک‌طرفه نباشد؟

در رابطه با ایجاد فضای تعاملی در آموزش مجازی، در نگاه نخست به‌نظر می‌رسد که این تعامل، در شیوه‌ی یادگیری الکترونیکی مورد تهدید جدی واقع خواهد شد، درحالی‌که با بررسی دقیق‌تر مشخص می‌شود مجازی‌شدن کار گروهی، عملاً موجب افزایش تعامل بین یادگیرندگان می‌گردد؛ زیرا در محیط آموزش سنتی امکان عملی‌کردن کار گروهی که براساس آن، یادگیرندگان باید در زمان و مکان خاص حضور یابند، مشکل است و ساعات حضور در مدرسه نیز به علت محدودیت زمانی قادر به تحقق این امر نخواهدبود؛ اما در آموزش مجازی فرصت بالقوه‌ی مناسب‌تری برای ایجاد و تقویت تعامل وجود دارد. بنابراین ضروری است که با دقت‌نظر و برنامه‌ریزی مناسب، قادر باشیم از فرصت‌های موجود در فضای آموزش مجازی به‌خوبی بهره ببریم. هم‌چنین در جهت تبدیل تهدیدهای این فضا به فرصت، کوشش لازم را به عمل آوریم.

راهکارهای قابل استفاده برای بهبود تعامل در فضای آموزش مجازی

1) استفاده‌ی مناسب و هوشمندانه از هردو نوع ارتباط همزمان و غیرهمزمان

ارتباط غیرهمزمان از محاسنی مانند انعطاف زمانی، فراهم‌ساختن فرصت لازم برای تفکر و یادگیری براساس ویژگی‌های فردی و... برخوردار است که در جای خود مهم و قابل استفاده می‌باشد؛ اما هرگاه به دلایلی برقراری تعامل و ارتباط از اهمیت بالایی برخوردار باشد، بهتر است از ارتباط همزمان استفاده نماییم؛ چون این نوع ارتباط با فراهم‌ساختن تعامل چهره‌به‌چهره و انتقال عواطف و هیجانات موجب ایجاد انگیزه‌ی بیشتر، ایجاد شخصیت اجتماعی و انسجام گروهی، میسرساختن ارائه و دریافت بازخورد سریع در زمینه‌ی عقاید مشارکت‌کنندگان، فراهم‌سازی اﻣﮑﺎن ﺑﺤﺚ و امکان ﭘﺮﺳﺶ‌و‌ﭘﺎﺳﺦ در ﺣﯿﻦ آﻣﻮزش و ﯾﺎدﮔﯿﺮی می‌گردد و آثار مثبتی در رسیدن به توافق جمعی و تصمیم‌گیری خواهد داشت.

مجازی‌شدن کار گروهی، عملاً موجب افزایش تعامل بین یادگیرندگان می‌گردد.

هدایت مباحثه و استفاده از روش‌های فعال مانند روش سقراطی، بارش مغزی، طرح پرسش و به‌طور کلی ارتقای یادگیری فعال ــ که دربرگیرنده‌ی چهار مقوله‌ی بحث، چالش، تحلیل و حل مسئله است ــ در آموزش‌های همزمان ممکن است. این مشارکت در گروه‌های بحث و گفت‌وگو و یادگیری فعال، علاوه بر عمق یادگیری، موجب تحصیل بسیاری از مهارت‌های اجتماعی نیز می‌شود.

2) تشویق و درصورت نیاز الزام فراگیران به شرکت در تعاملات گروهی در قالب گروه‌های مشارکتی یادگیری

دراین‌راستا می‌توان به ترغیب دانش‌آموزان برای تولید محتوای گروهی و طرح پروژه‌های همکاری گروهی که برای تکمیل‌شدن نیازمند همکاری‌های متعدد و متنوع اعضا باشد، پرداخت. در جهت اجرای صحیح این امر، ضروری است نخست دستورالعمل‌ها و رهنمودهایی را برای مشارکت گروهی اثربخش، دراختیار فراگیران قرار دهیم و به تفهیم و تبیین انتظارات بپردازیم. در ادامه لازم است گروه‌های کوچک سه ــ پنج نفره تشکیل شود و نقش و مسئولیت هریک از اعضای گروه به‌طور دقیق مشخص گردد.

3) ارائه‌ی بازخورد مناسب در زمان مناسب

این امر با ایجاد نظم فکری، القای رسمیت آموزش‌های مجازی و نشان‌دادن اهمیت این آموزش برای معلم، موجب پذیرش این شیوه ازجانب فراگیر و در نتیجه افزایش مشارکت وی خواهد شد.

4) ارائه‌ی کانال‌های متعدد ارتباطی

مربیان می‌توانند بااستفاده از حالت‌ها و کانال‌های متنوع ارتباطی، فراگیران را به تعامل ترغیب کنند.

5) ارائه‌ی فرصت نقش‌آفرینی به دانش‌آموزان در جایگاه معلم  

بازخورد دادن و هم‌سال‌سنجی تکالیف انجام‌شده توسط همکلاسی‌ها، ارائه‌ی مروری دروس برای دیگران و ارائه‌ی محتوایی که فراگیران به‌صورت فردی یا گروهی تولید کرده‌اند، از راه‌های ارتقای تعامل کلاسی میان دانش‌آموزان است و می‌تواند باعث ایجاد احساس مفید و مؤثربودن در آن‌ها شود.

6) فراهم‌سازی محیطی سرشار از صمیمیت و انعطاف  

ایجاد جوِّ پذیرش و احساس امنیت روانی ازطریق برخورد متعادل با اشتباهات، بهره‌گیری مناسب و هوشمندانه از شوخ‌طبعی، پرهیز از عدم قضاوت، ابراز خوشحالی از پیشرفت‌های فراگیر و... می‌توانند موجب تعلق فراگیر به کلاس درس و ایجاد هبستگی عمومی در کلاس شوند.

7) تلاش برای درگیرساختن همه‌ی فراگیران

باید تلاش کنیم به همه‌ی دانش‌آموزان توجه نماییم و افرادی را که مشارکت چندانی در کلاس ندارند، فرابخوانیم و پیگیر مشارکت آن‌ها نیز باشیم تا این‌گونه از اختصاص‌یافتن کلاس به تعدادی از دانش‌آموزان و انزوای سایرین جلوگیری کنیم.

   

منابع فارسی

• اعظمی، بهارک؛ عطاران، محمد. (1390) کاوشی پدیدارشناسانه در تجربه‌ی تعامل یادگیرندگان در دانشگاه مجازی. https://civilica.com/doc/255184

• بابایی، محمود. (1389) مقدمه‌ای بر یادگیری الکترونیکی. تهران: نشر چاپار، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران.

• زمانی، بی‌بی عشرت؛ مدنی، سید احمد. (1390) راهبردهای افزایش کارآیی و اثربخشی اساتید در آموزش‌های مجازی. https://civilica.com/doc/255193

• زندی، مجید. تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای آموزش و پژوهش مجازی در رشته‌های مهندسی در شرایط همه‌گیری ویروس کرونا (کووید 19) در کشور. تهران: معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه شهید بهشتی.

• ﻓﺮج‌‌اللهی، مهران؛ ده‌ﺑﺎشی‌ﺷﺮﻳﻒ، فروزان. (1389) رﺷﺪ آﻣﻮزش از راه دور در اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

منابع لاتین

1) Bender, Sharon; Brewer, Jackie and Whale, Robert. (2006) Communicating with Online Learners. International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 3(6).

2) Conway M. Teaching Strategies for Distance Education: Implementing the Seven Principles for Good Practice in Online Education. (2003) Annual Science, Engineering & Technology Education Conference: New Mexico State University.

3) Grisson D.R., Anderson T. (1383) E-learning in the 21st century. In: Attaran M. Tehran: Smart School Institute of Educational Technology.

4) Moore, M. G. (1989) "Three types of interaction", The American Journal of Distance Education, 3(2), 1–6.

5) Sabiston, Peter. (2000) An inquiry into criteria that identify quality adult web-based learning. MA diss.Canada: Royal Roads University.