حکومت اسطوره‌ها بر آسیای شرق

خدایان ژاپن برآمده از فرهنگ اسطوره‌ای این سرزمین به خصوص آیین شینتو هستند. در واقع می‌توان گفت مفهوم خدا که در سرزمین‌های میانه آسیا همچون خاورمیانه و سپس قاره اروپا بر پایه قدرت و البته یگانگی شکل گرفته، در ژاپن متفاوت است. مردمان این سرزمین نه تنها بر یگانگی خدا تکیه ندارند بلکه به تعدد خدایان باور دارند.

ساختار اسطوره‌ای خدایان ژاپن بر پایه مفهومی از تضاد دوگانه شکل گرفته است. مفهومی که نمونه آن را در شب و روز، زندگی و مرگ، خشکی و دریا، خیر و شر یا حتی در مفاهیم دیگر مذاهب همچون زرتشت می‌توان یافت. ایزاناگی و ایزانامی دو خدای اسطوره‌ای ژاپنی هستند که از آمه نو میناکانوشی یا خدای بهشت ظهور کرده‌اند. خدایانی که به صورت دوگانه متضاد تصویرسازی شده‌اند و باقی خدایان ژاپن مشتقات این خدایان یا فرزندانشان هستند.

خدایانی از دل اسطوره‌ها

ایزاناگی را می‌توان معادل فرمانروای جهان بالایی یا زندگی دانست و ایزانامی را معادل فرمانروای جهان زیرین یا مرگ در نظر گرفت. دو خدایی که سرزمین ژاپن را سنگ بنا نهادند و سپس فرزندان آن‌ها همچون آماتراسو یا خدابانوی خورشید و تسوکی یومی خدای ماه و شب ساختار خدایان ژاپن را ادامه دادند. به گونه‌ای که امروزه خاندان سلطنتی ژاپن به عنوان نوادگان آماتراسو یا خدای خورشید در نظر گرفته می‌شوند.

صحبت درباره ساختار خدایان ژاپن باید با توجه به دو آیین رایج در این مجتمع‌الجزایر باشد. یعنی آیین شینتو که یک مکتب فکری و رفتاری مذهبی بر پایه طبیعت‌گرایی بوده و بودیسم که منشا آن هندوستان است. هرچند که بعد از ورود بودیسم به ژاپن آیین شینتو تاثیرات بسیار عمیقی از این مکتب فکری جدید پذیرفت اما ساختار اسطوره‌ای به خصوص مفهوم کامی به سبک و سیاق خود باقی ماند.

کامی‌ها یا خدایان ژاپن

کامی به اصطلاح واژه‌ای است که به خدایان ژاپنی داده می‌شود. بنا بر آیین شینتو خدایان ژاپنی بالغ بر 8 میلیون خدا تخمین زده می‌شود که رده‌بندی‌های خاصی بر اساس قدرت و میزان مشهوریت دارند. در مفهوم کامی هر شی اعم از جامدات، نباتات، حیوانات و حتی قهرمانان انسانی توانایی آن را دارد تا تبدیل به خدا شود. در واقع ژاپنی‌ها معتقد هستند که هر شی در عالم دارای روح و هویتی است که مرتبه خاص خود را دارند.

هر موجودیتی که دارای تقدس، فضیلت و روح بزرگ باشند توسط مردمان ژاپنی پرستیده می‌شوند. سپس برای آن‌ها معابدی دایر شده و به عنوان کامی از آن‌ها یاد می‌شود. هر کامی نیز با توجه به خصوصیات، ظرفیت و ماموریت‌های خاص خود تعریف می‌شوند. به طور مثال ابیسو یکی از هفت خدای خوشبختی، فوجین خدای باد، ایناری خدای برنج، تنجین خدای شعر و دانش، تایشیدو خدای تجارت یا شخصیت‌های مشهور ژاپنی همچون توکوگاوا یا هیدیوشی که مقام کامی را دریافت کرده‌اند.

بازنمایی کامی‌ها در انیمه و مانگا

مفهوم کامی بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ مردمان ژاپن است که در تولیدات رسانه‌ای آن‌ها یعنی مانگا و انیمه به وفور دیده می‌شود. اثاری همچون نوروگامی، ناتسومه، پرنسس مونونوکه، بلیچ، ناروتو و نمونه‌های مشابه تنها بخشی از تولیداتی هستند که کامی‌ها در آن به تصویر کشیده می‌شوند. ژاپنی‌ها نیز از ظرفیت این رسانه‌ها استفاده می‌کنند تا فرهنگ و جامعه خود را بیش از پیش به جهان معرفی کنند.

اگر بخواهیم درباره مفهوم خدایان ژاپنی یا کامی‌ها اطلاعات کسب کنیم می‌توانیم به سراغ برخی از تولیدات انیمه‌ای کشور ژاپن برویم. به طور مثال نوراگامی انیمه‌ای چند فصلی است که موضوع آن زندگی یاتو خدای بدبختی است که تلاش می‌کند تا دوباره به مجمع خدایان بازگردد. مجمع خدایان در واقع استعاره‌ای از جایگاهی والا در بهشت است که تمامی خدایان ژاپن تلاش دارند تا در آن حضور پیدا کنند.

مخاطب در این انیمه شاهد نمایش خدایان ژاپنی در قالب شخصیت‌های انسانی است. به جز یاتو خدای بدبختی، بیشامون خدای جنگ در اسطوره‌های ژاپنی، کوفوکو خدای فقر یا ابیسو یکی از هفت خدای خوشبختی در این انیمه به تصویر کشیده می‌شوند. همچنین مراودات و ارتباطات این خدایان و پس‌زمینه‌های تاریخی آن‌ها نیز به مخاطب ارائه می‌شود.

اثر بعدی که به مفهوم کامی‌ها می‌پردازد و بهتر از نوراگامی می‌تواند شما را با مفهوم خدایان ژاپن آشنا کند، انیمه‌ای چند فصلی به نام ناتسومه و کتاب دوستان است. در این انیمه شاهد حضور پسر نوجوانی هستیم که قابلیت دیدن کامی‌ها را دارد. او که نوه یک شمن بسیار پرقدرت است به دنبال آن است تا اسم کامی‌هایی که مادربزرگ او از آن‌ها گرفته است را به این کامی‌ها پس دهد.

ما در این اثر شاهد آن هستیم که چگونه انواع کامی‌ها با ماهیت‌های منفی و مثبت به نمایش گذاشته می‌شوند. از تسویوکامی به عنوان خدای شبنم بگیرید تا مادارا به عنوان یکی از کامی‌های قدرتمند که خدای گربه نیز شناخته می‌شود. تمامی کاراکترهای معرفی شده در این اثر متعلق به خدایان ژاپن هستند که معروفت‌های مختلفی دارند و مخاطب از طریق این انیمه با آن‌ها و پس‌زمینه‌های داستانی هر کدامشان آشنا می‌شود.

شناخت فرهنگ و جامعه ژاپن

می‌توان گفت کامی‌ها و فرهنگ اسطوره‌ای خدایان ژاپن نقش بسیار پر رنگی در فرهنگ و جامعه ژاپن ایفا می‌کنند. نقشی که با تار و پود زندگی مردمان این مجتمع‌الجزایر گره خورده و لازمه شناخت این سرزمین را فراهم می‌کند. زیرا برخلاف ادیان ابراهیمی و به خصوص اسلام که اعتقادی به خدایان متعدد ندارد و یگانگی خداوند را سرلوحه خود قرار می‌دهد، در آسیای شرق مفهوم خدا کاملا شکلی متفاوت دارد.

همین تفاوت باعث شده است تا گهگاه شاهد اظهارات عجیبی درباره انیمه و مانگا باشیم که مشخصا از عدم شناخت فرهنگ و جامعه ژاپن ناشی شده است. هرچند که باید گفت به علت تفاوت‌های فرهنگی زیادی که در خصوص مفاهیم مذهبی در کشور ما با ژاپن وجود دارد، اغلب آثار انیمه‌ای با مضامین دینی در کشورمان پذیرفته نمی‌شود و باید با نظارت به سراغ آن‌ها رفت. اما باید بدانیم که اولین مرحله ورود برای تحلیل هر اثر رسانه‌ای شناختن پیش‌زمینه‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اسطوره‌ای آن سرزمین است.