سیاه و سپید جشنواره فیلم فجر ۱۴۰۰ / کدام فیلم ها برای خانواده مناسب هستند؟

چهلمین جشنوارۀ فجر هم با تمام فراز و فرودهایش به اتمام رسید. فجر 1400 در بحبحۀ همه‌گیری کرونا، جذابیت‌ها و چالش‌های خاص خودش را داشت. از حذف و اضافۀ فیلم‌ها تا آخرین ساعات مهلت انتخاب، تا حذف جایزۀ بهترین فیلم از نگاه مردم، و رقابت شیرین تماشاگران برای ذخیره صندلی‌های سینماها... . همۀ این اتفاقات، فضای پر تب و تابی را برای بدنۀ سینما فراهم کرد تا مثل هرسال، از زنده بودن خود خبر دهد. این رویداد، بعنوان نقطۀ آغاز سال سینمایی ایران، تأثیر بسزایی در جهت‌دهی جریان فرهنگی و رسانه‌ای کشور دارد.

زمستان‌های هرسال، برای منتقدین سینمای ایران، بهار فیلم و فیلم‌سازی است. رویداد 10 روزۀ فجر فرصتی است تا به بهانۀ فیلم‌های انتخابی، فضای فیلم‌سازی کشور ازنظر فنی و محتوایی به نقد کشیده شود. در این میان، سامانۀ هدایت مصرف کدومو، مانند سالهای گذشته و با نظر به شعار رسانۀ امن برای خانواده، قدم به وادی نقد آثار مهمترین رویداد سینمایی کشور گذاشته است.

کارشناسان کدومو، با تکیه بر شیوه‌نامه‌های ارزیابی و براساس بروزترین معیارهای توصیه‌گری، فیلم‌های جشنواره فجر را ارزیابی کرده و تقدیم شما خانواده‌های ایرانی می‌کند. کدومو، دستیار انتخاب هوشمندانۀ رسانه در کنار شماست، تا جشنواره را با عینک تربیتی برانداز کنید.

در جشنوارۀ فجر چهلم، 22 فیلم به نمایش درآمد:

ملاقات خصوصی، موقعیت مهدی، شهرک، علف‌زار، شادروان، مرد بازنده، برف آخر، دستۀ دختران، نگهبان شب، خائن‌کشی، بی‌رویا، بدون قرار قبلی، بیرو، هناس، بی‌مادر، 2888، شب طلایی، ضد، نمور و درب

 این‌بار، ضمن ارزیابی جداگانۀ هر اثر در سایت کدومو، در این نوشتار توجه شما را به ارزیابی کلی محصولات جلب می‌کنیم.

ضمنا برای اینکه ارزیابی تربیتی کدومو از هرکدام از این آثار را بخوانید، اینجا کلیک کنید!

میانگین ردۀ سنی محصولات: +15 ‌

تقریباً 70% محصولات، دارای سطحی از خشونت، ترس و ناهنجاری هستند که تماشای آنها را برای مخاطبان زیر 15 سال ممنوع می‌کند. در زمینۀ مضمون نیز، درون‌مایۀ اکثریت محصولات نمی‌تواند منطبق بر اقتضائات ردۀ سنی کودک و نوجوان باشد. مجموعۀ این محصولات، از نظر جذابیت بصری، هدف داستانی و ریتم فیلم همراهی کودک و نوجوان را برنمی‌انگیزد.  بنابراین مجموعاً 17 اثر از 22 اثر، فاقد معیارهای لازم برای همراهی کودک هستند.

در ادامه، به بررسی شاخص‌های پرتکرار هریک از معیارهای ارزیابی در آثار می‌پردازیم.

خشونت: 3

خشونت خانگی:

خشونت در محصولات رسانه‌ای، دامنۀ گسترده‌ای از اعمال انسانی را دربر می‌گیرد که امنیت روانی مخاطب را تهدید می‌کند. با بررسی 22 فیلم جشنوارۀ فجر، به یک مؤلفۀ پرتکرار در روایت‌ها رسیدیم و آن، «خشونت خانگی» است.

در یک نگاه کلی، مؤلفۀ خشونت خانگی، بیشترین فراوانی را در مجموعۀ آثار به خود اختصاص داده است. در 8 فیلم از 22 فیلم، شاهد خشونت خانگی بعنوان محور اصلی داستان هستیم. خشونت خانگی، عبارت است از هرگونه عمل خشنی که در بستر خانواده اتفاق افتاده است. دعواهای خانوادگی، تهدید، تحقیر و درگیری فیزیکی، ازجمله مصادیق پرتکرار در فیلم‌هایی با مضمون خانوادگی است. تعدد این صحنه‌ها در محصولات، پیام‌های مثبت را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این چالش‌ها معمولا تا پایان داستان، جبران نشده و بعنوان تصویری واقعی از خانوادۀ ایرانی نمایش داده می‌شود.

بیشتر بخوانید: سینمای ایران؛ برندۀ تمشک طلایی نمایش خانگی (گزارش تربیتی کدومو از جشنواره فیلم فجر 1399)

خانواده بعنوان کانون نزاع و مشکلات عدیده، تصویری است که از این محصولات دست می‌دهد. مجموعۀ این مصادیق، شرایط نامساعدی را برای تماشاگر به همراه دارد. بنابراین، این آثار برای تماشای خانوادگی توصیه نمی‌شود. این نوع از بازنمایی، تصویر خانواده را بعنوان نهاد امن مخدوش می‌کند.

در دستۀ دیگری از محصولات نیز، شاهد خشونت خانگی نه بعنوان محور بلکه بعنوان شاخصی کم‌تکرار هستیم که فاقد اثرگذاری جدی است، اما وجود دارد.

ترس: 2

دلهره از تنش:

این مؤلفه در ارتباط تنگاتنگ با خشونت است. به دلیل غلبۀ خشونت در روال کلی داستان‌ها، مخاطب در سراسر طول تماشا، درگیر اضطراب ناشی از خشونت است. این مؤلفه زمانی اثرگذاری بیشتری دارد که دلهره در بستر خانواده دست دهد. دلهرۀ ناشی از نزاع خواهر و برادر، زن و شوهر و یا اضطراب ناشی از درخطر افتادن خانواده، فضایی سنگین و متشنج می‌آفریند.

ناهنجاری اجتماعی: 3

مصرف دخانیات و مواد:

تقریبا در 13 فیلم، شاهد مصرف دخانیات توسط شخصیت‌های مثبت و منفی هستیم. مصرف اعتیادگونۀ دخانیات توسط شخصیت‌های مثبت، درصد اثرگذاری ناهنجاری را بالا می‌برد. در ملاقات خصوصی، شاهد نمایش مستقیم و با تعلیق مواد هستیم. در این فیلم، قاچاق مواد در بستر خانواده و توسط زنان انجام می‌شود. صرف نمایش این مصادیق، ولو باوجود نکوهش و توجیه داستانی در روایت، اثرگذاری ناهنجاری را افزایش می‌دهد.

ناسزاگویی:

در 9 فیلم از 22 فیلم، شاهد ناهنجاری کلامی در قالب الفاظ رکیک (نه معمولی) هستیم. ناسزاها عموماً میان اعضای خانواده ردوبدل می‌شود و همین عامل، میزان اثرگذاری و نمرۀ معیار را افزایش می‌دهد. تعدد کاربرد این الفاظ در طی تماشا، مخاطب را می‌آزارد.

رابطۀ خارج از عرف:

در 8 فیلم از مجموعه آثار، شاهد روابط بین دختر و پسر هستیم. این روابط در دو سطح قابل بررسی است. نخست اینکه برخی روابط، منتج به ازدواج شدند. که الگوپذیری ناهنجار را کاهش می‌دهد. در ملاقات خصوصی، زن و شوهر داستان قبل از ازدواج، رابطۀ دوستانۀ جذاب و اروتیکی دارند. دوم، روابط دختر و پسر که  دوستانه باقی می‌ماند. سوم، اشاره به رابطه و فرزند نامشروع در طی داستان است که قبح آن برای مخاطب مشخص است. ایدۀ داستان علفزار نیز، همین حقیقت نابهنجار است. اشارۀ مستقیم به تجاوز و رابطۀ نامشروع، نوعی قبح‌شکنی در روایت تجاوز را رقم زده است. بدیهی است که نمایش روابط، ولو با توجیه داستانی، اثر خاص خود را بر مخاطب کم‌سن خواهد داشت.

دروغ و خیانت:

محور 7 فیلم از جشنواره، بر دروغ و خیانت استوار است. روابط خانواده به‌گونه‌ایست که دروغ و خیانت به راحتی رخ می‌دهد. خیانت و بی‌اعتمادی در روابط پدر و دختری، زن و شوهری، خواهر و برادری و یا روابط کاری، مشهود است. در فیلم شب طلایی، مرد به خانواده خیانت می‌کند. پدر تعهد مالی به خانواده نداشته و حتی به اموال خانواده با قلدری دست‌درازی می‌کند. در فیلم علفزار، زن به مرد خیانت می‌کند. در بی‌مادر نیز مرد به زن خیانت می‌کند و یا در شهرک، شخصیت اصلی، نامزد اولش را نادیده می‌گیرد.

در روابط کاری نیز، شاهد خیانت مسئولین، آقازاده‌ها و شرکای کاری هستیم. مرد بازنده، علفزار و نگهبان شب، ازجمله محصولات حاوی این شاخص هستند.

گرچه در پایان داستان، دروغ و خیانت عقوبت شده و بعنوان عامل برهم‌زنندۀ روابط تلقی می‌شود. اما نهاد خانواده و جامعه در چنین شرایطی، نهادی غیرقابل اعتماد تصویر می‌شود، که بروز خیانت در آن عادی است.

پیام مثبت/منفی: 2

همدلی:

به موازات روایت مشقثت‌های زندگی، اختلافات و تلخی‌ها، همدلی‌هایی به تصویر کشیده‌می‌شود که هم بر روند روایت و هم بر تزریق امید به بیننده اثرگذار است. در فیلم بدون قرار قبلی، روابط همدلانه، منجر به نتایج دلچسب می‌شود؛ بهبود بیماری کودک اوتیستیک، ایجاد احساس تعلق به خاک و ریشه خانوادگی، و نیز تعهد به دین بعنوان یک حقیقت پایدار و آرامشبخش از نتایج همدلی میان شخصیت‌ها در فیلم است. در بیرو، همدلی مربیان به شاگردان، منجر به موفقیت‌های بزرگ مادی و معنوی برای قهرمان داستان می‌شود.

بی‌اعتمادی:

ازجمله پیام‌های منفی برخاسته از آثار، بی‌اعتمادی ناشی از اختلافات و خیانت‌هاست. مخاطب در پایان فیلم، ممکن است جامعه و حتی خانواده را نهادهای نا ایمنی بیابد که نفاق، دشمنی و زدوبند در آن عادی است. بی‌رویا یکی از اصلی‌ترین مصادیق الای بی‌اعتمادی در خانواده است.

انفعال:

 بطورکلی، محصولاتی که مضمونی اجتماعی و خانوادگی دارند، متضمن نوعی از انفعال هستند. یعنی در ادامۀ توصیف سختی‌ها و چالش‌های زندگی، راه حلی برای رفع این موانع تصویر کنند. و مخاطب با یک درد عمیق تنها می‌گذارند. توصیف در شرایطی کارساز است که سازنده، در انتها راهی ایجابی برای حل مسائل در چنته داشته باشد. نمایش این انفعال در اثرگذاری خشونت‌ها، ناهنجاریها و دلهره‌ها، نقش بسزایی دارند. در فیلم شب طلایی، مادر هیچ راه حلی برای بهبود روابط خانوادگی پیدا نمی‌کند. در آخرین سکانس‌های فیلم، فرزندان زمانی مادر را ترک می‌کنند که هیچ اختلافی حل نشده است. و یا در فیلم لایه‌های دروغ می‌بینیم که ایران، کشوری درگیر بدترین مشکلات اجتماعی به تصویر کشیده شده است.

الگوپذیری مثبت/منفی: 2

قهرمان:

قهرمانان داستان‌ها در قوارۀ قهرمان حماسی و ملی می‌توانند برای مخاطب نوجوان الهام‌بخش باشند. شخصیت شهدا در فیلم موقعیت مهدی، علیرضا در فیلم بیرو، شهید رضایی‌نژاد و خانواده‌اش در هناس، دختران رزمنده در دستۀ دختران، رزمندگان 2888 و یا نیروهای حزب جمهوری در فیلم ضد، نمایانگر قهرمانی در سطح ملی و حماسی هستند.

بدیهی است که به دلیل ژانر جنگی برخی از این محصولات، بروز خشونت فیزیکی و جنگی تاحدی بدیهی است. بنابراین لازم است والدین، نوجوان خود را در تماشای این آثار همراهی کنند.

شخصیت مثبت و تلاشگر:

الگوهای داستانی که ذیل این شاخص می‌گنجند، نه بعنوان قهرمانان تمام عیار، که بعنوان شخصیت‌هایی همراه و همدل، روایت را تعدیل می‌کنند. شخصیت متعهد بازپرس در علفزار و مرد بازنده، مخاطب را امیدوار می‌کند. «امیرحسین» در علفزار در میان ویرانۀ پرونده‌های قضایی، تکیه‌گاه محکمی برای احقاق حق است. «آرام» در نمور، تمام تلاش خود را برای گرما بخشی به کانون خانواده می‌کند. مأمور برق در فیلم درب و یا دامپزشک متعهد فیلم برف آخر نیز از  این دسته‌اند.

نشان سلامت کدومو؛ با خانواده ببینید:

در مجموع، با بررسی 22 فیلم سینمایی چهلمین جشنوارۀ فجر، کدومو 4 فیلم را در ردۀ فیلم‌های سالم معرفی می‌کند. این فیلم‌ها دارای کمترین میزان خشونت، ترس و ناهنجاری اجتماعی و همینطور دارای مضامین متعالی هستند که ارزش تماشای خانوادگی دارند:

1. فیلم «بیرو»؛ +9:

روایت زندگی پر فرازونشیب علیرضا بیرانوند، دروازه‌بان تیم ملی فوتبال ایران است. علیرضای 14 ساله، داستان پیوستن به تیم ملی را روایت می‌کند. که سرشار از روحیۀ تلاش، امید و اخلاق‌مداری است. این اثر دارای شرایط لازم برای تماشای خانوادگی است و می‌تواند برای مخاطب نوجوان الهام‌بخش باشد.

2. فیلم «بدون قرار قبلی»؛ +15:

این اثر، عنوان بهترین فیلم از نگاه ملی در جشنوارۀ فجر 1400 را از آن خود کرده است.

«یاسمین»، به ایران بازمی‌گردد و در کشاکشی زیبا، ارزش اصالت و خانواده را درمی‌یابد. این فیلم نمایانگر، روابط همدلانۀ خانوادگی ودوستانه است. این اثر خالی از هرگونه خشونت، ترس و ناهنجاری است. و می‌تواند فضای امن و امیدبخشی را برای مخاطب فراهم آورد. تماشای این فیلم برای نوجوان زیر 15 سال نیز بلامانع است. به شرط اینکه والدین در فهم روند داستان با فرزندشان همراهی کنند.

3. فیلم «موقعیت مهدی»؛ +13:

فیلمی در ژانر بیوگرافی، داستان زندگی شهید مهدی باکری است. روایتی پرکشش از زندگی این قهرمان ملی است که سعی دارد وجوه زندگی خانوادگی این شهید را نیز به نمایش بگذارد. تماشای این اثر به دلیل انفجارهای پی درپی در میدان جنگ برای کودک دلهره‌آور است. بنابراین لازم است والدین نوجوانان کم‌سن را در تماشای این اثر همراهی کنند.

4. فیلم «درب»؛ +13:

فیلم «درب» در ژانری اجتماعی، روایتگر مأمور برقی است که قرار است مشکل قطعی برق خانه تک و دورافتاده‌‌ای از روستا را برطرف کند. ساکنین این خانه پدر و پسری هستند که زندگی ساده‌ای دارند و پدر از پسر بیمارش مراقبت می‌کند. این فیلم هیچ‌گونه صحنه خشونت‌آمیز و نابهنجار ندارد. این اثر مشکلات روستاها و تلاش مأمور برق در کمک‌کردن به روستائیان را به نمایش می‌گذارد.

5. فیلم «هناس»؛ +15:

فیلمی عاشقانه، براساس یک داستان واقعی از زندگی شهید هسته‌ای، داریوش رضایی نژاد است. حسین دارابی با برداشتی آزاد از زندگی شهید، مشکلات و درگیری‌های زندگیِ پیش از شهادت او را از منظر همسرش، خانم شهره پیرانی، به تصویر کشیده است، بنابراین فیلم ساختار و فضایی زنانه دارد. لحظه ترور شهید رضایی‌نژاد در کنار خانواده‌اش و نمایش خون، تیراندازی و جنگ و ویرانی از جمله خشونت‌های این فیلم است و تماشای آن برای نوجوانان کم‌سن و خردسالان مناسب نیست.