سریال احضار و ترسی که فرزندم با آن مواجه شد

در ایام ماه مبارک رمضان، شاهد پخش سریال احضار از تلویزیون هستیم. سریال احضار در ژانر ترسناک و مرتبط با مسائل ماوراءالطبیعه تهیه شده است. متأسفانه زمانی که ویدئوی معرفی سریال (تیزر سریال) پخش شد تا مخاطبان را با ماجرا و موضوع سریال آشنا کند، به نظام رده‌بندی سنّی توجه نشده بود که درنتیجه موجب ترس برخی از کودکان و نگرانی خانواده‌ها شد. البته با شروع سریال و پخش اولین قسمت، شاهد رعایت نظام رده‌بندی سنّی در خود سریال بودیم و هنگام پخش صحنه‌های ترسناک، به مخاطب هشدار داده می‌شد که دیدن این صحنه‌ها برای افراد کمتر 14 سال مناسب نیست.

نظرات مختلفی در مواجهه با این سریال بیان می‌شود. بعضی از خانواده‌ها اعتقادی به نظام رده‌بندی سنّی ندارند و همراه با کودک و نوجوان زیر 14 سال خود سریال را تماشا می‌کنند و درمقابل، بعضی از خانواده‌ها به فرزند زیر 14 سال خود اجازه نمی‌دهند که این سریال را مشاهده کند.

برای بعضی از کودکان و نوجوانانی که این سریال را دیده‌اند سوالاتی پیش آمده است، مثلاً «این آقا در تصادف فوت کرده بود، پس چرا الان اینجاست و سالمه؟»، «روح یعنی چی؟»، «ما می‌تونیم روح‌ها رو ببینیم؟»، «روح با جن چه فرقی داره»، «روح‌ها یا جن‌ها می‌تونند به ما آسیب بزنند» و... . برخی دیگر از این کودکان و نوجوانان دچار ترس و اضطراب شده‌اند و این ترس زندگی آن‌ها را تحت تاثیر قرار داده است؛ دیگر نمی‌توانند در اتاقشان راحت بخوابند؛ کابوس می‌بینند یا نمی‌توانند در اتاقی تنها باشند.

در این مقاله سعی داریم به‌صورت تخصصی و علمی به بررسی دلایل متمایل‌شدن کودکان و نوجوانان به فیلم‌های ترسناک، آسیب‌شناسی این فیلم‌ها در این سنین و همچنین توصیه‌هایی برای کاهش این آسیب‌ها بپردازیم.

کودکان تا پیش از 9 سالگی نمی‌توانند واقعیت و خیال را از هم تشخیص دهند. آن‌ها در این سن فیلم‌های ترسناک را باور می‌کنند و همین امر موجب آسیب‌پذیری بیشتر آن‌ها می‌شود. درک کودکان در این سن در محدوده‌ی «عینی» قرار دارد و تنها مسائلی را که می‌بینند درک می‌کنند و صحبت از مسائلی که به چشم دیده نمی‌شوند و توضیح‌دادن این‌گونه مسائل برای آن‌ها بسیار سخت است. به‌همین‌جهت، صحبت‌کردن با کودکان درباره‌ی مفاهیمی مثل جن، روح و... دشوار است.

"کودکان تا پیش از 9 سالگی نمی‌توانند واقعیت و خیال را از هم تشخیص دهند. آن‌ها در این سن فیلم‌های ترسناک را باور می‌کنند و همین امر موجب آسیب‌پذیری بیشتر آن‌ها می‌شود."

اما وقتی کودک وارد نوجوانی می‌شود، تفکّر انتزاعی در او رشد می‌کند و قابلیت درک مفاهیمی را که عینی نیستند و نمی‌توان آن‌ها را دید پیدا می‌کند. همچنین قدرت تخیّل او رشد کرده و توانایی فرضیه‌سازی در نوجوان پدیدار می‌شود که می‌تواند درباره‌ی مفاهیمی فکر کند که وجود خارجی ندارند و به آن‌ها شاخ و برگ بدهد.

همین مسئله باعث می‌شود که در مواجهه با مفاهیمی مثل روح، جن و شیطان، اولاً آن‌ها را به‌راحتی باور کند؛ درباره‌ی آن‌ها فکر کند و حتی در خیال خود درباره‌ی آن‌ها داستان‌پردازی بکند و آن را به دیگر زمینه‌های زندگی تعمیم دهد و اینجاست که مواجهه‌ی بصری با این مسائل در فیلم‌های مختلف می‌تواند زندگی نوجوان را با چالش مواجه کند.

نوجوان در این برهه ثبات هیجانی ندارد و خودش به دلیل تغییرات هورمونی و دگرگونی‌های روحی و روانی مربوط به بلوغ، درگیر ترس‌ها و اضطراب‌های مختلفی می‌شود که این فیلم‌ها می‌تواند این ترس و اضطراب را تشدید کند. درادامه، به دلایل استقبال کودکان و نوجوانان از این فیلم‌ها اشاره می‌کنیم.

دلایل استقبال کودکان و نوجوانان از فیلم‌های ژانر ترسناک و ماوراءالطبیعه

1. یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های نوجوانان برای دیدن فیلم‌های ترسناک و ماوراءالطبیعه، تجربه‌کردنِ هیجان ترس و برانگیختگی استکه در هنگام دیدن این فیلم‌ها در بیننده ایجاد می‌شود. این حس مانند زمانی است که شما ترن هوایی سوار شده‌اید، ولی با آسیب‌هایی که ترن هوایی ندارد.
2. در کودکان و نوجوانان، حس کنجکاوی و ماجراجویی مخصوصاً درباره‌ی مفاهیمی مثل شیطان، روح و جن که ممکن است در زندگی و جاهای مختلفی درباره‌ی آن شنیده یا خوانده باشند، آن‌ها را به دیدن این فیلم‌ها سوق می‌دهد.
3. گاهی کودکان و مخصوصاً نوجوانان با تماشای فیلم‌های ترسناک قصد دارند شجاعت و توانمندی ویژه و منحصربه‌فرد خود را به دوستانشان اثبات کنند. حتی در خیلی از مواقع، نوجوان تحمّل دیدن این فیلم‌ها را ندارد، ولی برای اثبات خودش و پذیرفته‌شدن در بین گروه نوجوانان، مجبور است که استرس و ترس آن را تحمّل کند. این مسئله درصورتی‌که ادامه‌دار باشد می‌تواند نوجوان را در معرض آسیب‌های روانی و حتی فیزیکی قرار دهد.
4. بعضی از نوجوانان با دیدن صحنه‌های ترسناک و تلاش برای غلبه بر این ترس‌ها، احساس قدرت و شجاعت می‌کنند و به این نتیجه می‌رسند که در برخورد با چیزهای ترسناک در زندگی توانمند هستند.

آسیب‌های مشاهده‌ی فیلم‌های ترسناک در کودکان و نوجوانان

ایجاد ترس شدید: در کودکان، فکرِ مواجه‌شدن با این صحنه‌ها و دیدن روح و شیطان یا اینکه این اتفاقات ترسناک برای خودشان هم پیش بیاید باعث ترس شدید آن‌ها می‌شود. در نوجوانان، علاوه‌بر این مسئله، افرادی که قدرت تجسّم و تخیّلی قوی دارند دچار ترسی مضاعف می‌شوند، به‌طوری‌که بسیاری از ترس‌های ما در بزرگسالی ریشه در دوران کودکی دارد و برخی از آن‌ها ناخودآگاه از دیدن فیلم‌های ترسناک نشأت گرفته است.

استرس و اضطراب: در کودکان و نوجوانان این مسئله می‌تواند موجب ایجاد استرس و اضطرابی شود که پیامدهایی جسمی و روانی برای آن‌ها داشته باشد.

احساس ناامنی و ناآرامی: بعضی از نوجوانان با تجسّم صحنه‌های ترسناک، همیشه احساس می‌کنند کسی در اتاقشان حضور دارد؛ نمی‌توانند در تاریکی بخوابند؛ احساس می‌کنند کسی آن‌ها را تعقیب می‌کند و در معرض تعرّض و یا آسیب از سوی جن‌ها یا روح‌ها هستند و بنابراین، نمی‌توانند در خانه و اتاقشان تنها بمانند. همچنین در بعضی از کودکان و نوجوانان، فیلم‌های ترسناک، خصوصاً با موضوع شیطان، روح و جن، آن‌ها را نسبت به محیط و اطرافیان بی‌اعتماد می‌کند و سبب می‌شود که همواره به واقعیت‌ها شک کنند. «شک‌کردن» از دیگر ویژگی‌های دوران نوجوانی است و تا زمانی که شخص به هویتی باثبات برسد با او همراه است.

پریشانی فکر و نداشتن تمرکز: این فیلم‌ها ذهن کودکان و نوجوانان را به خود مشغول می‌کند و هجوم افکار ترسناک کودکان و نوجوانان را دچار پریشانی فکری و عدم تمرکز می‌کند و از پرداختن به کارهای اصلی که لازمه‌ی رشد فکری و جسمی آن‌هاست بازمی‌دارد. این پریشانی به‌طور مشهودی تمرکز کودک و نوجوان را در زمان درس‌خواندن دچار مشکل می‌کند.

 کاهش آستانه‌ی تحریک‌پذیری و پرخاشگری: دیدن فیلم‌های ترسناک باعث می‌شود که آستانه‌ی تحریک‌پذیری کودک و نوجوان کاهش پیدا کند و به صداها و اتفاقات محیط بسیار حساس شده و از آن‌ها برانگیخته شود و گاهی واکنش‌های غیرعادی نشان دهد یا دچار پرخاشگری شود. زیرا از درون احساس اضطراب و پریشانی دارد و در مواجهه با محرّک‌ها و اتفاقات کوچک نیز به‌هم می‌ریزد و واکنش نشان می‌دهد.

تغییر شیوه‌های حل مسئله: به‌طورویژه در نوجوانان شاهد هستیم که با الگوگیری از این‌گونه فیلم‌ها، به سمت احضار روح، استفاده از علوم غریبه و امور ماوراءالطبیعه و... کشیده می‌شوند که ممکن است زندگی آن‌ها را با مسائل جبران‌ناپذیری درگیر کند.

کاهش عزّت‌نفس: اینکه کودک یا نوجوان دچار ترس از تاریکی و تنهایی شود و خانواده و همسالان او را ترسو خطاب کنند باعث ازدست‌رفتن عزّت‌نفس و خودباوری او می‌شود.

اختلال در خواب و اشتها: کودکان مرز خیال و واقعیت را به‌سختی تشخیص می‌دهند و زمانی‌ که در این فیلم‌ها صحنه‌های عجیب و ترسناکی مشاهده می‌کنند، آن صحنه‌ها و ترس‌ها را به زندگی واقعی خود می‌کشانند. فیلم‌های ترسناک تا مدت‌ها ذهن و فکر آن‌ها را مشغول کرده و باعث ایجاد اضطراب می‌شود و مستقیماً بر اشتهای آن‌ها در سنین رشد تأثیر می‌گذارد. همچنین، دیدن کابوس، گریه‌های ناشی از دیدن خواب‌های پریشان و پریدن مکرّر از خواب که به‌معنای اختلال در خواب است از دیگر تبعات مشاهده‌ی فیلم‌های ترسناک در کودکان و حتی نوجوانان است.

"کودکان مرز خیال و واقعیت را به‌سختی تشخیص می‌دهند و زمانی‌ که در این فیلم‌ها صحنه‌های عجیب و ترسناکی مشاهده می‌کنند، آن صحنه‌ها و ترس‌ها را به زندگی واقعی خود می‌کشانند."

اضافه‌وزن و چاقی: بعضی از کودکان و نوجوانان نیز درمقابلِ هیجان‌های خود، به خوردن پناه می‌برند و به نوع دیگری دچار اختلال در تغذیه می‌شوند. هیجان بالای تماشای فیلم‌های ترسناک در بعضی از کودکان ممکن است باعث خوردن بدونِ‌کنترل غذا و خوراکی شود. آن‌ها با این کار تلاش می‌کنند حواس خود را پرت کنند و به هیجانات و احساسات منفی پایان دهند و احساس مثبت و خوشایندی جایگزین آن کنند. این الگو در آن‌ها به‌سرعت تقویت شده و هربار که با هیجان منفی ازجمله ترس و اضطراب روبه‌رو می‌شوند، به خوردن رو می‌آورند که چاقی و اضافه‌وزن را در پی دارد.

اختلال در فرایند رشد: استرس و اضطراب ناشی از تخیّلات ترسناک در کودکان و نوجوانان سیستم بدن آن‌ها را به حالت دفاعی درآورده و رشد طبیعی آن‌ها را دچار اختلال می‌کند. همچنین، هرکدام از اختلال‌هایی که ذکر شد، مانند اختلال در خواب و تغدیه، مستقیماً در فرایند رشد آنان اثرگذار است.

شب‌ادراری: تماشای فیلم‌های ترسناک به‌ویژه در کودکان زیر 7 سال، شب‌ادراری را در پی دارد.

توصیه‌ها

1. در انتخاب فیلم‌ها و انیمیشن‌هایی که کودکان و نوجوانان تماشا می‌کنند دقت کرده و به نظام درجه‌بندی سنّی که با مطالعه بر روی جنبه‌ها و خصوصیات مختلف کودک و نوجوان و مسائل مربوط به رشد روحی و شخصیتی آنان تنظیم شده است توجه کنید. با آن‌ها گفتگو کنید که مراعات این محدودیت‌ها آرامش و سلامت آن‌ها را در پی خواهد داشت. می‌توانید به آن‌ها توضیح دهید که حساسیت شما بر روی این مسئله به خاطر خودشان است و دیدن یا ندیدن یک فیلم برای شما اهمیت ندارد.
2. اگر فرزند کمتر از 14 سال در خانه داریم، باید در دیدن این‌گونه سریال‌ها یا فیلم‌ها مراقب باشیم. نمی‌شود که کودک ما با ما سریال را ببیند و فقط در بخش‌هایی که هشدار سنّی داده می‌شود به او بگوییم نگاه نکند. این کار باعث کنجکاوی بیشتر کودک می‌شود و تمایل او را به دیدن این صحنه‌ها بیشتر می‌کند.
3. این را باید بدانید که کودک و نوجوان هیچگاه نیاز به تجربه‌ی چنین ترس‌های شدیدی ندارد. بعضی از افراد فکر می‌کنند که کودک برای اینکه شجاع باشد باید اینگونه فیلم‌ها را ببیند. این عقیده اشتباه است و پایه و اساس علمی ندارد و ممکن است نتایج بدی در پی داشته باشد.
4. اگر به‌هردلیلی کودک و نوجوان شما سریال، فیلم یا انیمیشنی دیده است که بخش‌های ترسناکی درباره‌ی مسائلی مثل شیطان، جن، روح یا مرگ داشته است، حتماً درباره‌ی این مفاهیم با او صحبت کنید و متناسب با درک و سنّش برای او توضیح دهید. می‌توانید از کتاب‌هایی که در این زمینه چاپ شده است یا از نظرات کارشناسان تربیتی یا مذهبی استفاده کنید.

همچنین درصورت‌نیاز درباره‌ی استفاده از علوم غریبه، احضار روح و مسائل این‌چنینی با نوجوان خود صحبت کنید و درباره‌ی صحت و سقم و عواقب استفاده از چنین مسائلی و آسیب‌هایی که برای افراد و زندگی آن‌ها ایجاد می‌کند هشدار دهید.

5. اگر کودک یا نوجوانتان ترسیده است، او را سرزنش یا مسخره نکنید. سعی کنید کنارش باشید؛ به حرف‌هایش گوش دهید و به او اجازه‌ی دهید تا احساسات و افکارش را بیان کند. به‌جای آنکه فرزندتان را سرزنش کنید و با استفاده از جملاتی مثل «خودت رو لوس نکن! این که ترس نداره!»، «تو دیگه بزرگ شدی نباید بترسی.» و... اعتمادبه‌نفس او را کاهش دهید، سعی کنید با همدلی کنید و خودتان را جای یک کودک ترسیده بگذارید و از نگاه او به مسئله نگاه کنید؛ به عواطف او بها بدهید و با کودک خود همراه شوید. برای مثال به او بگویید «من بچه‌های زیادی می‌شناسم که با تو هم‌نظر هستند و ترس تو را تجربه کرده‌اند.» و سعی کنید درباره‌ی موضوع با او صحبت کنید و به او احساس امنیت بدهید و با روشن‌کردنِ مسئله به او کمک کنید تا بر ترسش غلبه کند.
6. به آن‌ها کمک کنید تا با ترس خود کنار بیایند. اولین مرحله پذیرفتن این ترس و مرحله‌ی بعد صحبت درباره‌ی آن است. گاهی کشیدن نقاشی می‌تواند احساسات یا افکار کودک را درباره‌ی موضوعاتی که با آن‌ها درگیر است بروز دهد. شما می‌توانید از کتاب‌ها و قصه‌هایی که درباره‌ی ترس کودکان است استفاده کنید تا کودک فکر نکند این نقطه‌ی ضعف و خطای اوست که می‌ترسد. به او یاد بدهید که چطور می‌تواند با ترسش مواجه شود. در نوجوانان، نوشتن درباره‌ی آن مسئله خیلی می‌تواند به آن‌ها کمک کند. گاهی می‌توانید از نوجوانتان بخواهید که نگرانی یا ترسش را با جزئیات بنویسد و شرح دهد.
7. اگر کودک بالای 9 سال شما این سریال را دیده است، می‌توانید به او بگویید که این یک فیلم است و واقعیت ندارد تا ذهنش بیش‌ازحد درگیر ماجرا نشود، اما برای کودک زیر 9 سال توصیه می‌شود که او را در آغوش بگیرید و مورد نوازش قرار گیرد سپس به او اطمینان دهید که کنارش هستید و از او محافظت می‌کنید. همچنین می‌توانید از منحرف‌کردن ذهن کودک استفاده کنید یا مواقعی که کودک فیلم ترسناکی دیده است می‌توان با دیدن یک فیلم خنده‌دار، بازی‌کردن با اسباب‌بازی‌هایش یا انجام‌دادن فعالیتی که ذهن او را درگیر می‌کند، فکر او را منحرف کنید تا مقداری آرام شود.

دلیل توصیه‌ی بالا این است که در یک آزمایش، به دو گروه سنی کودکان پیش از دبستان و کودکان 9 تا 11ساله فیلم «جادوگر شهر زمرد» نشان داده شده است و قبل از نمایش، به هر دو گروه گفتیم که داستان فیلم ساختگی است و واقعیت ندارد، اما این توضیح به کودکان پیش‌دبستانی هیچ کمکی نکرد که نترسند و حس کنند که داستان واقعی نیست، درصورتی‌که کودکان 9 تا 11ساله خیلی خوب دریافتند که داستان ساختگی است.

8. مهارت کنترل هیجانات را به فرزندمان آموزش دهیم تا بتواند هیجانات خود را دقیق شناسایی کرده و آن‌ها را کنترل کند.
9. درصورتی‌که با انجام همه‌ی توصیه‌ها بازهم مشاهده کردید که کودک یا نوجوان شما دچار ترس و اضطراب شدیدی شده است و زندگی عادی او را دچار مشکل کرده است، حتماً به یک روانشناس مراجعه کنید.