به خاطر چندتا لایک

اینستاگرام یکی از شبکه‌های اجتماعی تصویرمحوری است که از زمان ورودش به شبکه‌های اجتماعی (سال 2010)، توانست مخاطبان زیادی به‌ویژه نوجوانان و جوانان را به خود جذب کند. تعداد مخاطبان این شبکه اجتماعی تا امروز از یک میلیارد کاربر عبور کرده است و ایران نیز جزو 10 کشور اول جهان در استفاده از اینستاگرام قرار دارد. در میان شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام تأثیرات مخرب بسیاری نسبت به سایر همنوعان خود بر سلامت روان کاربران داشته است. در این مقاله به بررسی فرایندهای مغزی وابسته شدن افراد به اینستاگرام می‌پردازیم.

از دیدگاه عصب‌شناختی، شبکه‌های اجتماعی به روش‌های منحصربه‌فردی بر عملکردهای مختلف مغز تأثیر می‌گذارند. شبکه‌های اجتماعی دارای محرک‌های متنوع و پیچیده‌ای هستند که می‌توانند واکنش‌های مختلفی را تحریک کنند. مثلاً همین لایک در اینستاگرام را در نظر بگیرید. بر اساس مقاله‌ای که در نشریه «علوم اعصاب شناختی اجتماعی و عاطفی» منتشرشده، لایک موجب فعال شدن «مدار عصبی مرتبط با سیستم پاداش» در مغزمان می‌شود. زمانی که پست دوستانتان را لایک می‌کنید، منطقه‌ای از مغزتان به نام تگمنتوم شکمی فعال می‌شود که در بخش هیجانی مغز است و مسئولیت آزادسازی دوپامین را دارد. ناحیه تگمنتوم شکمی مغز یا VTA یکی از قسمت‌های اصلی تعیین‌کننده سیستم پاداش در بدن افراد است. هنگامی‌که کاربران شبکه‌های اجتماعی، بازخورد مثبت (لایک) از کاربران دیگر دریافت می‌کنند، مغز آن‌ها شروع به ترشح دوپامین می‌کند که بخشی از آن توسط VTA انجام می‌شود.

بیشتر بخوانید: بدن‌هایی که مسأله‌اند.

 هر بار که بر روی تلفن همراه خود اعلانی از اینستاگرام دریافت می‌کنیم، بلافاصله به بررسی آن می‌پردازیم تا بدانیم که چه اتفاق جدیدی افتاده است چون مغز ما عادت دارد با پیش‌بینی اتفاقات خوب به ما پاداش دهد. در زمان‌های دیگر وقتی در حال گشت‌وگذار در صفحات مختلف یا اکسپلور اینستاگرام هستیم، عادت به پیمایش به سمت پایین داریم و حس می‌کنیم پست‌های بعدی برای ما جذاب‌تر هستند؛ زیرا انتظار می‌رود چیزی را که دوست داریم ببینیم و از آن لذت ببریم. آنچه در این لحظه خاص در مغز ما اتفاق می‌افتد افزایش متوسط سطح دوپامین است که از حد طبیعی آن بالاتر می‌رود و همین افزایش سطح دوپامین که هورمون اصلی لذت و پاداش است باعث می‌شود که ما بیشتر و بیشتر از اینستاگرام استفاده کنیم و این موجب وابستگی و اعتیاد به استفاده از اینستاگرام می‌شود و جالب است بدانید که قمار و مواد مخدر نیز به همین روش بخش‌های مربوط به پاداش‌دهی مغز را فعال می‌کنند.

[caption id="attachment_4442" align="aligncenter" width="645"] افزایش سطح دوپامین که هورمون اصلی لذت و پاداش است باعث می‌شود که ما بیشتر و بیشتر از اینستاگرام استفاده کنیم.[/caption]

جالب‌تر اینکه زمانی که دو فرد در دنیای واقعی مقابل یکدیگر حضور دارند و با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند، اگر از طرف فرد مقابل مورد تائید قرار بگیرند احساس رضایت شخصی آن‌ها 30 تا 40 درصد افزایش می‌یابد و این اتفاق در جریان ترشح دوپامین در بدن صورت می‌گیرد؛ اما زمانی که فرد در دنیای مجازی حاضر می‌شود، پس از آنکه عکس وی مورد تائید بقیه قرار می‌گیرد یا نظرهایی در جهت تائید او ارائه می‌شود این احساس رضایتمندی تا 80 درصد بیشتر می‌شود و فرد برای حضور در دنیای مجازی احساس بهتری دریافت می‌کند. هرچه میزان ترشح دوپامین افزایش یابد، بدن فرد پاداش بیشتری به او می‌دهد و احساس خودشیفتگی به یک هنجار تبدیل می‌شود. این مسئله باعث می‌شود تا فرد از حضور طولانی در شبکه اجتماعی احساس رضایت کند و این رفتار را به صورت روزانه ادامه دهد.

از طرف دیگر وقتی در اینستاگرام، افراد نظرهای منفی در زیر پست‌های ما می‌گذارند، یا به پیام‌های ما پاسخ نمی‌دهند یا به عکس ما فقط تعداد کمی لایک می‌دهند، مغز ما مانند زمانی که احساس خطر واقعی می‌کند، واکنش نشان می‌دهد و فرایند پاسخ به عامل استرس‌زا را دستور می‌دهد که در صورتی که این اتفاق بارها تکرار شود می‌تواند مشکلات جسمانی و روانی برای ما ایجاد کند.

در مطالعه دیگری که در آن محققان از فناوری FMRI برای نظارت بر فعالیت مغز استفاده کردند، به نتایج مشابهی رسیدند. محققان در این تحقیق، مغز نوجوانانی را در حین فعالیت در اینستاگرام، تجزیه و تحلیل کردند و دریافتند که هر چقدر میزان لایک عکس‌ها بیشتر باشد، فعالیت گسترده‌تری در بخش عصبی مرتبط با سیستم پاداش‌دهی، شناخت اجتماعی، تقلید و توجه آن‌ها مشاهده می‌شود.

در پژوهشی دیگر بررسی کردند که با 10 دقیقه حضور در شبکه‌های اجتماعی بخصوص اینستاگرام، سطح اکسی توسین می‌تواند تا %13 افزایش یابد. ترشح اکسی توسین (هورمون عشق) حس خوب و مثبتی به انسان می‌دهد همچنین می‌تواند حس اعتماد و همدلی را در شخص برانگیزاند. در نتیجه کاربران معمولی شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام %43 بیشتر از سایر کاربران اینترنت احتمال دارد که احساس کنند اکثر مردم قابل اعتماد هستند و متأسفانه مورد سوء استفاده‌های اخلاقی، مالی و... قرار گیرند.

شبکه‌های اجتماعی تعداد بی‌نهایتی از پاداش‌های فوری را در قالب توجه دیگران برای تلاش نسبتاً کم افراد فراهم می‌کند؛ بنابراین مغز فرایندهای خود را از طریق این تقویت مثبت، باز تعریف می‌کند و باعث می‌شود افراد تمایل به لایک، بازخورد و حضور بیشتر در این شبکه‌ها داشته باشند.

البته به غیر از سیستم‌های پاداش‌دهی، محرک‌های شبکه‌های اجتماعی می‌توانند بر روی تصمیم‌گیری و عملکردهای پردازش عاطفی مغز نیز تأثیر بگذارند. در مطالعه دیگری که در آن فعالیت مغز نوجوانان را بررسی کرده است، محققان دریافتند که بخش‌هایی از مغز که با پردازش عاطفی و حسی سروکار دارند، زمانی که شرکت‌کنندگان در پژوهش احساس محرومیت داشتند، به طرز چشمگیری فعال می‌شود. این پژوهش، تأثیر «محرومیت اجتماعی آنلاین» روی مغزهای در حال رشد نوجوانان را برجسته می‌کند. به این معنا که زمانی که کاربران شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام، خود را از فعالیت در این شبکه‌ها محروم کنند، این قسمت از مغزشان فعال می‌شود.

در پایان لازم به ذکر است که در این مقاله نحوه وابسته شدن افراد به اینستاگرام از نگاه عصب‌شناختی بیان شد اما باید توجه داشت این وابستگی می‌تواند آسیب‌های مخربی بر سلامت روان از جمله افسردگی، اضطراب، کاهش عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس، اختلال در خواب، تزلزل در تصویر ذهنی فرد از بدن خود را داشته باشد و ضروری است که والدین فرزندشان را در راستای کنترل کردن و محدود کردن استفاده از این شبکه اجتماعی، یاری کنند.